• Η ελληνική οικονομία βρίσκεται για μια ακόμη φορά μέσα σε λίγα χρόνια αντιμέτωπη με δύσκολες προκλήσεις. Πώς κρίνετε τα μέτρα που έχει λάβει η ελληνική κυβέρνηση για τη στήριξη των επιχειρήσεων και τι πρέπει να κάνουν οι επιχειρήσεις από την πλευρά τους;

Οι μόνιμες παρεμβάσεις και οι έκτακτες ενισχύσεις που έχουν υλοποιηθεί μέχρι στιγμής από το κράτος είναι πολύ σημαντικές για τις επιχειρήσεις, ενόψει του δύσκολου χειμώνα. Πόσω μάλλον, αν αναλογιστούμε ότι το ελληνικό δημόσιο δεν έχει απεριόριστες δυνατότητες και τα δημοσιονομικά περιθώρια είναι εξαιρετικά στενά. Αν λάβουμε ταυτόχρονα υπόψη ότι η ελληνική οικονομία βιώνει διαδοχικές κρίσεις, τότε τα μέτρα στήριξης αποκτούν ακόμη μεγαλύτερη σημασία.

Σήμερα, οι επιχειρήσεις καλούνται να επιβιώσουν, ξεπερνώντας μία ενεργειακή κρίση που δεν έχει προηγούμενο. Εκτιμώ ότι οι κυβερνητικές παρεμβάσεις απορροφούν μεγάλο μέρος των κραδασμών που προκάλεσαν οι επιπτώσεις της εκτίναξης των τιμών της ενέργειας. Όμως το κράτος δεν μπορεί να καλύψει όλο το επιπλέον κόστος. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει πολιτεία και εμπλεκόμενοι φορείς να κάνουμε τα αδύνατα δυνατά για να κρατήσουμε όρθια την εγχώρια επιχειρηματικότητα.

Από την πλευρά των επιχειρήσεων η απάντηση δεν είναι η σιωπηλή επανάπαυση στις επιδοτήσεις και άλλα βοηθήματα αλλά η φυγή προς τα εμπρός. Είναι γεγονός ότι οι κρίσεις προσφέρουν ευκαιρίες σε όσους έχουν ανήσυχο επιχειρηματικό πνεύμα και οξυδέρκεια. Ευκαιρίες για αναθεώρηση στρατηγικής, αναδιάρθρωσης παραγωγής, εκσυγχρονισμό διοίκησης, αναπροσδιορισμό του φάσματος προμηθευτών και πελατών – για να αναφέρω τις πιο γενικές κατευθύνσεις.

Σε καταστάσεις κρίσης, ο σύγχρονος επιχειρηματίας οφείλει να κρατά τα μάτια του ορθάνοιχτα, το πνεύμα του έτοιμο, το μυαλό του σε εγρήγορση ώστε να επιζήσει της κρίσης και παράλληλα να ετοιμάζεται για ένα διαφορετικό αύριο. Θα υποστήριζα ότι ένα από τα μεγαλύτερα λάθη που θα μπορούσε να κάνει ένας επιχειρηματίας σήμερα, είναι να πιστεύει ότι το χθες θα επανέλθει – σαν να μην έχει συμβεί τίποτα.

 

• Ποιες είναι οι βασικότερες προκλήσεις σήμερα για τη γυναικεία επιχειρηματικότητα και την επιχειρηματικότητα γενικότερα;

Ως προς την γυναικεία επιχειρηματικότητα, η βασική πρόκληση αφορά τη νοοτροπία. Με θάρρος οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι το «άντε κυρά μου να πλύνεις κανένα πιάτο» ήταν μία νοοτροπία βαθιά ριζωμένη στην Ελλάδα. Θέλω να είμαι σαφής. Το πρόβλημα δεν ήταν ταξικό. Ήταν πρόβλημα χρόνιας προκατάληψης που διαπερνούσε όλες τις εισοδηματικές ομάδες. Ευθαρσώς πρέπει να παραδεχτούμε ότι οι ταγοί μας καθυστέρησαν να προβληματιστούν. Με προσήνεια να υπογραμμίσουμε ότι πολλά και σημαντικά έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια. Η κυβέρνηση έχει ενεργά και αποτελεσματικά στηρίξει αυτήν την προσπάθεια με χρήματα, ανθρώπους και πράξεις.

Η πρόοδος, όμως, δεν σημαίνει και εξάλειψη του προβλήματος. Γι’ αυτό εξακολουθούμε να βλέπουμε την υπό-εκπροσώπηση των γυναικών στις ανώτερες διοικητικές θέσεις των επιχειρήσεων, τη διατήρηση των έμφυλων διαφορών στις αμοιβές και στις συντάξεις, την ελλειμματική στήριξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας στον τομέα της επιμόρφωσης και παροχή συμβουλών, την όχι πάντα αντικειμενική αντιμετώπισή τους από τον χρηματοπιστωτικό τομέα.  Θέλω, εδώ, μάλιστα, να τονίσω τη σημαντική και αποτελεσματική δουλειά που κάνει το Εθνικό Επιμελητηριακό Δίκτυο Ελληνίδων Γυναικών Επιχειρηματιών σ’ αυτούς τους τομείς (και όχι μόνο) με άμεσο στόχο να μην υπολείπεται η χώρα μας τουλάχιστον από τους σχετικούς δείκτες  μέσου όρου της Ε.Ε. και του ΟΟΣΑ.

Ως προς την επιχειρηματικότητα, θεωρώ ότι παγκόσμια βρίσκεται σε σημείο καμπής.  Η εστίαση σχεδόν αποκλειστικά στη μεγιστοποίηση κερδών ανά τρίμηνο, αφενός δεν συνεισφέρει πάντα στη δημιουργία αξίας, αφετέρου διογκώνει τις αναπόφευκτες ανισότητες που δημιουργεί το οικονομικό μας σύστημα. Η μεγάλη πρόκληση, λοιπόν, αφορά την υιοθέτηση ξανά ενός μακρόχρονου ορίζοντα για την παραγωγή, την απασχόληση και τις επενδύσεις.

Ως προς τη χώρα μας, θα υποστήριζα ότι δύο είναι οι μεγάλες προκλήσεις. Η πρώτη αφορά τη συνέχιση των μεταρρυθμίσεων που οι κρίσεις της τελευταίας τριετίας δεν μας άφησαν να ολοκληρώσουμε, όπως στους τομείς της υγείας και της δικαιοσύνης. Η δεύτερη εστιάζεται στην αποτελεσματική διαχείριση των νέων κρίσεων που από εδώ και πέρα θα εμφανίζονται με αυξανόμενη συχνότητα και ένταση. Μέχρι τώρα τα καταφέραμε πολύ καλά, έχοντας αποφύγει πολλά από τα λάθη και τις τραγικές συνέπειες που είδαμε σε άλλα κράτη. Οφείλουμε να διασφαλίσουμε ότι αυτό δεν θα αλλάξει.

Επιτρέψτε μου να κλείσω με μία αναφορά. Η μεγάλη Γιαπωνέζα συγγραφέας και φεμινίστρια Raicho Hiratsuka είχε πει «Στην αρχή η γυναίκα ήταν πράγματι ο ήλιος. Ένας αυθεντικός άνθρωπος». Αυτή είναι η θέση που ανήκει στη γυναίκα, η αναγνώριση της αυθεντικότητάς της. Δεν είναι θέμα οικονομικό ή επιχειρηματικό. Είναι θέμα πολιτισμού.

 

• Ως γυναίκα ποιες δυσκολίες ή ευκολίες αντιμετωπίσατε στην επαγγελματική σας πορεία; Παίζει τελικά ρόλο το φύλο στην άσκηση διοίκησης και εάν ναι, ποια είναι τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα στο να είναι επικεφαλής σε μια επιχείρηση μία γυναίκα;

Με τόλμη θα σας πω ότι δεν αποτελώ υποχρεωτικά αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ως προς τις δυσκολίες ή ευκολίες που αντιμετωπίζει μία Ελληνίδα γυναίκα στην επαγγελματική της πορεία. Είχα την τύχη να γεννηθώ σε μία οικογένεια που κατά μία έννοια «είχε στο αίμα της» δύο πράγματα, μεταξύ άλλων: την επιχειρηματικότητα ως έννοια και πράξη και την ευθύνη απέναντι στα κοινά. Από τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα μέχρι τους Επίκουρους και τους Στωικούς, η ευτυχία οριζόταν ως η επίτευξη ισορροπίας ανάμεσα στο σώμα και το μυαλό και ταυτόχρονα ανάμεσα στην προσωπική φιλοδοξία και την ευθύνη απέναντι στην κοινωνία. Μ’ αυτή την φιλοσοφία γαλουχήθηκα και έτσι πορεύτηκα—ως κόρη, ως σύζυγος, ως μητέρα. Με την έννοια αυτή, ο δρόμος μου είχε αναλογικά βατά εμπόδια. Το μεγάλο πρόβλημα ήταν και είναι ο χρόνος—με τον οποίον η γυναίκα, ακριβώς επειδή καλείται να καλύψει ταυτόχρονα πολλούς ρόλους, βρίσκεται σε διαρκή και αδυσώπητη αντιπαράθεση.

Στην πορεία μου ανακάλυψα ότι η προκατάληψη απέναντι στην οικονομικά χειραφετημένη και επαγγελματικά ανερχόμενη γυναίκα υπάρχει. Σχεδόν πάντα. Άλλοτε σε έκταση και άλλοτε περιορισμένα. Διαπίστωσα, όμως, επίσης, ότι μπορεί σε μεγάλο βαθμό να κατανικηθεί όταν η γυναίκα γνωρίζει τη δουλειά της σε βάθος, έχει υπομονή και ψυχραιμία και είναι αποτελεσματική στην υλοποίηση των στόχων.

Το πλεονέκτημα είναι ότι όταν μία γυναίκα ικανοποιήσει όλα αυτά τα κριτήρια έχει κερδίσει χωρίς επιφυλάξεις. Το μειονέκτημα είναι ότι ο πήχης επιτυχίας για τις γυναίκες κατά κανόνα τίθεται πιο ψηλά από αυτόν για τους άντρες.

 

• Είστε η πρώτη γυναίκα πρόεδρος στο ΕΒΕΑ. Θεωρείτε ότι έχει γενικότερα αρχίσει να αλλάζει κάτι σε ό,τι αφορά τα όργανα συλλογικής εκπροσώπησης;

Τα τελευταία χρόνια έχουμε δει γυναίκες να αναλαμβάνουν όλο και περισσότερα καίρια αξιώματα στη χώρα μας κι αυτό είναι σαφώς ενθαρρυντικό. Δημιουργεί θετικά παραδείγματα, δείχνει ότι η κοινωνία κινείται στη σωστή κατεύθυνση.

Το ΕΒΕΑ για πάνω από έναν αιώνα, πέρα από σύμμαχος της επιχειρηματικότητας, λειτουργεί ως φορέας θετικών αλλαγών στην οικονομία και στην κοινωνία. Παραμένει σε επαφή με τις τάσεις κάθε εποχής, υποστηρίζει μεταρρυθμίσεις και τομές για τον εκσυγχρονισμό της χώρας.  Εκλέγοντας για πρώτη φορά γυναίκα Πρόεδρο, σε μια περίοδο όπου η ισότιμη συμμετοχή των γυναικών αναδεικνύεται σε προϋπόθεση για ταχύτερη και συνεκτική ανάπτυξη, επιβεβαιώνει αυτό τον ρόλο. Δίνει ένα ισχυρό μήνυμα στις γυναίκες, στην αγορά και ευρύτερα στην κοινωνία. Κι αυτό το μήνυμα σας διαβεβαιώ ότι δεν θα μείνει σε επίπεδο συμβολισμών, αλλά θα μεταφραστεί σε συγκεκριμένες δράσεις, προτάσεις και διεκδικήσεις, για μια ανάπτυξη και μια κοινωνία χωρίς ανισότητες.

 

• Ποιο είναι το όραμα που έχετε για το ΕΒΕΑ;

Όραμά μας είναι να δημιουργήσουμε ένα σύγχρονο, αποτελεσματικό, καινοτόμο Επιμελητήριο, το οποίο θα εκπροσωπεί και θα στηρίζει αποτελεσματικά τις δημιουργικές δυνάμεις του τόπου. Θα είναι χρήσιμος και ουσιαστικός αρωγός στην εθνική προσπάθεια για πρόοδο και ευημερία. Με αυτό τον στόχο, επιδιώκουμε να αυξήσουμε ακόμη περισσότερο την προστιθέμενη αξία που προσφέρουμε στα μέλη μας – και ειδικότερα τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις – μέσα από την ψηφιοποίηση της λειτουργίας μας και την ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου πλέγματος υπηρεσιών, σε θέματα εξωστρέφειας, κατάρτισης και πρόσβασης σε χρηματοδότηση.

Θέλουμε ένα ΕΒΕΑ πρωτοπόρο στην προσπάθεια ψηφιακού και πράσινου μετασχηματισμού της ελληνικής οικονομίας, στην καλλιέργεια σύγχρονων δεξιοτήτων, στην προώθηση της καινοτομίας, της νεοφυούς και της γυναικείας επιχειρηματικότητας, αλλά και στην ευρεία υιοθέτηση των αρχών της εταιρικής βιωσιμότητας. Συνεχίζουμε, παράλληλα, να λειτουργούμε υπεύθυνα ως σύμβουλος της Πολιτείας, προωθώντας μεταρρυθμίσεις που βελτιώνουν την ανταγωνιστικότητα και απελευθερώνουν τις δυνατότητες των ελληνικών επιχειρήσεων.

 

• Είστε από τις πρωτοπόρους στην Ελλάδα σε ό,τι αφορά το ζήτημα της εταιρικής διακυβέρνησης. Θεωρείτε ότι υπερισχύει αυτή η κουλτούρα στις ελληνικές επιχειρήσεις ή υπάρχουν ακόμη πολλά βήματα να γίνουν;

Στα τελευταία χρόνια, θα έλεγα από το 1990 και μετά, έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος στις ελληνικές επιχειρήσεις όσον αφορά την ουσία και όχι τον τύπο της εταιρικής διακυβέρνησης. Δεν μπορώ να πως, όμως, πως δεν υπάρχει ακόμη έδαφος που οφείλουμε να καλύψουμε. Το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως στις πολύ μικρές επιχειρήσεις, όπου σε ορισμένες περιπτώσεις η λειτουργία τους συνάδει περισσότερο με την οικογενειακή- βιοτεχνική πρακτική του 20ου αιώνα και λιγότερο με τις νόρμες του 21ου. Στον τομέα αυτόν, το ΕΒΕΑ θα παίξει ένα σημαντικό ρόλο, φροντίζοντας για την έγκαιρη, πλήρη και με κατανοητό τρόπο ενημέρωσή τους και προσφέροντας τις μεθόδους και τα εργαλεία για την εκπαίδευσή τους.

Είναι ενδιαφέρον, πάντως, το γεγονός ότι τώρα πλέον και στην Ελλάδα μη εισηγμένες στο Χρηματιστήριο επιχειρήσεις, έχουν υιοθετήσει και εφαρμόζουν με συνέπεια τα διεθνή πρότυπα εταιρικής διακυβέρνησης.

 

• Εκτός από την επιχειρηματική σας πορεία, είστε επικεφαλής του Κέντρου Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος». Πώς συνδυάζετε τις επιχειρήσεις με τον πολιτισμό;

Αν η ερώτηση αφορά την κατανομή του χρόνου μου η απάντηση είναι «με πίεση». Η ζωή μου έχει μάθει ότι όλα συνδυάζονται και όλα μπορούν να γίνουν αρκεί να υπάρχει θέληση, η οποία μετουσιώνεται σε σκληρή δουλειά. Έχω, πάντως, μία εξαίρετη ομάδα συνεργατών που είναι αφοσιωμένοι στη δουλειά τους με ορατά αποτελέσματα.

Αν η ερώτηση αφορά την διανοητική αλλαγή η απάντηση είναι «εύκολα».

Όταν μιλάμε για πολιτισμό μιλάμε για ταυτότητα. Ταυτότητα είναι, τα δικαιώματα που αποκτάς με τη γέννηση σου, η οικογένεια, η ιστορική κληρονομιά, τα σύμβολα, η κουλτούρα, ο ίδιος ο εαυτός μας. Η Δύση της Αναγέννησης, της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης, ενσωμάτωσε την επιχειρηματικότητα μέσα στην κουλτούρα της. Δηλαδή μέσα στην πολιτισμική της ταυτότητα.

Αυτό ξεκίνησε πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση, όταν στην Ολλανδία και στην Αγγλία του 16ου αιώνα άλλαξαν οι ηθικές νόρμες και η επιχειρηματική δράση, με στόχο το κέρδος, έγινε κοινωνικά αποδεκτή. Πρώτα, δηλαδή, άλλαξαν ο Λόγος και οι ιδέες και μετά ήρθε η αλλαγή στην τεχνολογία.

Η επιχείρηση είναι ένα οργανωμένο σύνολο που επιδιώκει να πετύχει το καλύτερο δυνατόν αποτέλεσμα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ταυτόχρονα, και τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, η επιχείρηση «έβλεπε» τον εαυτό της ως μέρος ενός σύγχρονου πολιτισμού και αναγνώριζε έτσι το μεγάλο μέρος ευθύνης που είχε απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Σ’ αυτό καλείτο να δράσει, εξάλλου—οπότε αυτό όφειλε να σεβαστεί.

Ας δούμε, λοιπόν, την επιχείρηση ως μέρος του Δυτικού πολιτισμού. Αν ανατρέξουμε ιστορικά στις αρχικές εκφάνσεις των εννοιών της εταιρικής διακυβέρνησης και ιδιαίτερα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, τότε συνειδητοποιούμε πως η επιχειρηματικότητα αποτελεί αναπόσπαστο και θεμελιώδες μέρος του Δυτικού πολιτισμού, με αμφίπλευρη επίδραση μεταξύ τους.

Για να κλείσω με απλά λόγια. Ο πολιτισμός εξανθρωπίζει την επιχείρηση και η ανθρώπινη επιχείρηση προσφέρει στον πολιτισμό τα μέσα για τη διάχυσή του στην κοινωνία. Ο σύνδεσμος της επιχειρηματικότητας με τον πολιτισμό είναι, δηλαδή, αυτό που ο Alexis de Tocqueville ονόμασε habits of the mind- «οι συνήθειες του μυαλού».